KD31
IJswegenkaarten – De oorsprong
Auteur Matthy van Klaveren
Menig verzamelaar zal het boek van Herman de Man “De Barre Winter van Negentig” wel in zijn boekenkast hebben staan. De winter van 1890/1891 is misschien wel de aanleiding geweest voor het ontstaan van veel meer zaken naast het hierboven genoemde boek. Toen ik laatst het geluk had om een nieuwe ijskaart aan mijn verzameling te mogen toevoegen, werd ik direct weer gegrepen door deze kaarten. Snel daarna zocht ik contact met Aad van den Ouweelen, omdat ik wist dat hij ook hiervan een liefhebber is. Hij wist te melden dat in het Leidsch Dagblad van 15 december 1890 een advertentie staat opgenomen van een uitgave van Blankenberg & Co uit Leiden. De prijs van de kaart was fl. 0,60 en op linnen fl 1,-. Tot op heden is het mij nog niet gelukt om een verzamelaar te vinden die deze kaart in zijn bezit heeft. Zo goed als zeker is dit de geboorte geweest van de eerste ijswegenkaart. Toen werd de kaart nog ijskaart genoemd en dat is nog
lang daarna zo gebleven.
Zelf heb ik een exemplaar van de tweede druk uit 1894, herzien en verbeterd door JBvL., dit zijn zonder meer de initialen van Jacob Bernard van Loenen. Hij was werkzaam bij het Hoogheemraadschap Rijnland in Leiden van 1877 tot en met 1913. Omdat ik nog geen exemplaar uit 1890 onder ogen heb gehad blijft het nog onzeker of hij ook de maker van de eerste kaart is geweest, maar uitsluiten wil ik dat zeker niet. In ieder geval ging het bij beide drukken om een particulier initiatief, terwijl de meeste kaarten die later verschenen door een ijsbond zijn uitgegeven. Van Loenen is, samen met de uitgever wellicht, behoorlijk commercieel bezig geweest, want hij noemt zijn kaart Zeil- en IJskaart.
Hiermee bereikt hij natuurlijk dat naast de ijsliefhebbers, ook de zeilliefhebbers deze kaart kunnen aanschaffen. Bovendien maakt hij gebruik van reclame. Op de bovenzijde van de kaart staat de levensverzekeringsmaatschappij “The Gresham Life Assurance Society Limited” afgedrukt. Op andere ijskaarten, zowel van ijsbonden als van particulieren, komen we later ook nog regelmatig reclame tegen. Met de kleuren blauw, rood en zwart op een grauw-witte ondergrond komt de kaart goed te voorschijn. Opvallend detail bij deze kaart is dat de windstreken Oost en West in de windroos zijn verwisseld.
J.B. van Loenen ontwerpt naast deze kaarten ook wandelkaarten en fietskaarten van het gebied tussen Hillegom en Den Haag. Hij deed dit als een extra verdienste naast zijn werk als opzichter. Blijkbaar was dit toegestaan, want in 1907 komt er van zijn hand een totaal nieuwe ijskaart. Een speciaal exemplaar schenkt hij hiervan aan het Hoogheemraadschap Rijnland en daar bewaren zij deze kaart tot op de dag van vandaag in het archief. Dit geschenkexemplaar is groter en zonder reclame in tegenstelling tot het commerciële exemplaar. De uitgever is nu Gebr. Van der Hoek uit Leiden. De kaart heeft geen kleuren en is in zwart-wit uitgevoerd. Naast de zeil- en ijskaart wordt er ook melding gemaakt van stoomvaart en zo wordt deze kaart voor nog een doelgroep ontwikkeld.
In 2000 heeft onze verzamelkring ook al eens aandacht besteed aan ijswegenkaarten. Aanleiding destijds was een bijeenkomst in Purmerend van een zestal leden onder leiding van Ron Couwenhoven. Deze werkgroep heeft toen een eerste inventarisatie gedaan en daarna de hulp ingeroepen van alle leden. In het overzicht van de werkgroep staat er voor 1908 en 1917 opnieuw een kaart vermeld van J.B. van Loenen. Mogelijk een vernieuwde druk, maar ook deze kaarten heb ik nog niet weten te traceren. De winters van 1907 en 1908 staan als koud te boek, vervolgens is het tot 1917 eigenlijk kwakkelen, hoewel er in 1912 zelfs nog een Elfstedentocht wordt verreden. Het is dus ook goed mogelijk dat de informatie is voortgekomen uit advertenties, waarbij men misschien wilde proberen oude restanten te slijten.
Graag doe ik hierbij opnieuw een oproep aan alle verzamelaars, die ijswegenkaarten hebben, om dit aan mij te melden. In het verleden hebben we hier dus al eens aandacht aan besteed, maar nu wil ik er nog dieper in duiken. Zo wil ik ook inventariseren hoeveel kaarten er van elke uitgave nog bestaan. Misschien zijn er nog wel kaar ten die nog niet op mijn lijst voorkomen, of waar we thans alleen het bestaan van weten uit publicaties. Indien u in het bezit ben van “bewijzen” zoals advertenties of andere publicaties dan ook graag even een melding. Uw reactie zie ik dan ook met grote interesse tegemoet en misschien kan ik voor de volgende Kouwe Drukte dan weer een ander verhaal samenstellen.
Bronnen
1. Persoonlijke archieven van Aad v.d. Ouweelen en Matthy van Klaveren
2. Archief Hoogheemraadschap Rijnland Leiden
3. Regionaal Archief Leiden.