De Tolhûster Elfstedentocht van 1929

Georganiseerd door drie cafébazen uit Leeuwarden

Auteur Ron Couwenhoven

De winter van 1929 was nog lang niet afgelopen nadat Karst Leemburg op 12 februari als winnaar van de Elfstedentocht werd gehuldigd. Heel wat Friezen reden op eigen gelegenheid langs de elf steden van Friesland. Al snel verschenen er berichten dat er op 20 februari vanuit Sneek een Elfstedentocht zou worden gehouden. Er meldden zich veertig liefhebbers aan, maar uiteindelijk gingen er maar vier van start. Toen de heren in het holst van de nacht hun neuzen buiten de deur staken werden ze geconfronteerd met strenge vorst: - 12 graden Celsius. Dat was voor 36 man voldoende om snel weer onder de dekens te kruipen. Het kwartet dat de kou trotseerde vertrok om kwart over vijf 's ochtends richting Leeuwarden en eindigde 's avonds om 8 uur 40 weer in Sneek.

De complete lijst van de 'wilde' rijders ziet er als volgt uit:
20 februari    G.C. Blom                       Sneek                                      15 uur 25 minuten

20 februari    P.I. Zaman                       Sneek                                      id.

20 februari    H. Bunkamp                    Sneek                                      id.

20 februari    J. de Boer                        Sneek                                      id.

20 februari    K.P. Bootsma                  Roodhuis bij Oosterend         14 uur 10 min.

20 februari    P. Bootsma                      Roodhuis bij Oosterend         id.

20 februari    H.P. Bootsma                  Roodhuis bij Oosterend         id.

20 februari    K.A. Bootsma                 Roodhuis bij Oosterend         id.

20 februari    J. Altenberg                     Roodhuis bij Oosterend         id.

23 februari    J.H. Krul                          Warns                                     14 uur 5 min.

23 februari    H.P. de Vries IJsz           Warns                                     id.

23 februari    S.A. Zeldenrust               Warns                                     id.

23 februari    Hendrik Prins                  Warns                                     id. 

23 februari    Hijlke Prins                      Warns                                     id.

23 februari    P.H. de Vries                   Warns                                     id.

23 februari    A.T. Demmer                  Warns                                     id.

23 februari    A.H. Stegenga                 Warns                                     id. 

23 februari    R.S. de Boer                    Bakhuizen                              id.

23 februari    baron van Heeckeren

                     van Kell                           Rhederoor                              16 uur 10 min.

24 februari    Jelle Swierstra                 Poppingawier                         13 uur

24 februari    Hessel Swierstra              Poppingawier                         id.

Hendrik en Hijlke Prins uit Warns waren zonen van boer S.T. Prins en hun vader had op 24 december 1890 de tocht ook gereden. Ze konden dus niet achterblijven na alle sterke verhalen die ze van hem hadden gehoord.

Baron van Heeckeren van Kell zou in 1933 terugkeren in de officiële Elfstedentocht en deze ook uitrijden. Zestig jaar later was hij present bij een reünie in het Schaatsmuseum in Hindeloopen waar hij vertelde: 'Ik moest van mijn vader schaatsen. Als kleine jongen werd ik door onze butler op de rug genomen en met de schaatsen onder naar de bevroren kasteelgracht gebracht. Daar moest ik me maar zien te redden. Dus het schaatsenrijden werd mij met de paplepel ingegoten.'

Een alternatieve route

IJpe Smid, de nummer 2 van de Tolhûstertocht, werd in 1933 derde in de Elfstedentocht. Hier passeert hij op kop zijn woonplaats Hindeloopen, waar de Friese vlag op zijn kop hangt.

De mannen zetten met hun wilde tochten de toon en dat leidde eind februari 1929 tot een nieuwe actie van drie cafébazen uit Leeuwarden. Wopke Brouwers van het Oud Tolhuis aan de Bonkefaert in Leeuwarden schreef voor donderdag 28 februari een Elfstedentocht uit met zijn collega's Ype Schaaf van het Oranje Bierhuis en Klaas Kooistra van café Marktzicht. Start-en finish werden bij het Oud Tolhuis gehouden, waardoor deze toch bekend werd als de Tolhûster Elfstedentocht. Er schreven 53 rijders in, maar bij de start waren er 49 aanwezig. Ook deze laatste dag van februari was het 's nachts bijzonder koud: - 10,8 graden Celsius. Overdag werd het een stuk milder. De temperatuur liep toen op tot iets boven het vriespunt.

Het parkoers was anders dan de route van 8 februari. Er werd eerst naar Dokkum gereden, maar niet over de Ee. Bij Oudkerk werd al afgeslagen richting Rinsumageest en vervolgens naar Dokkum. Na terugkeer in Leeuwarden werd de zuidelijke route van de Elfstedentocht opgezocht, maar dat ging via Froskepollen, Hempens, Warga, Grouw, Irnsum, Oude Schouw bij Akkrum, via Terhorne en het Sneekermeer naar Sneek. Daar kwam men op de traditionele route via IJlst naar Sloten en de andere steden.

Maar controle was er niet op deze route. De volgende post was pas in Sneek in café Bokma. Het is zeer de vraag of alle deelnemers de aangekondigde route wel reden. In elk geval beweerden Sipke Castelein, IJpe Smid en Albert van der Hem altijd dat zij via de Zwette naar Sneek waren gereden en dat was een kilometers kortere afstand.

De rijders werden voorzien van een startkaart die om 5.45 uur in het Oud Tolhuis voor het eerst werd afgetekend.

Zaterdag 2 maart schaatsten nog eens twee Friezen langs de Elfsteden. Het waren:

2 maart            W. Santema                  Scharnegoutum                      12 uur 30 min.

2 maart            F. Bloemhof                  Schernegoutum                      id.

Zij waren de laatsten die in deze lange winter een tocht langs de elf steden volbrachten.

De deelnemers

Onder de deelnemers waren sterke rijders, maar ze waren nog totaal onbekend. Maar Sipke Castelein uit Wartena en IJpe Smid werden vier jaar later bekende rijders. Castelein zelfs voor de eeuwigheid doordat samen met Abe de Vries uit Dronrijp als eerste over de finish bij de Oldehove kwam in de echte Elfstedentocht. IJpe Smid werd derde nadat hij meer dan 100 kilometer op kop had gereden.

Minder bekend werd Stoffel van der Zee, maar ook hij speelde zijn rol in de Elfstedentocht. Dat deed de zeventienjarige Sneker al op 12 februari toen hij het Slotermeer op ging en vandaar met koploper Karst Leemburg naar Leeuwarden reed. 'We hadden veel wind tegen. En die was niet misselijk. Ik heb de wind een beetje voor hem gebroken op het Slotermeer, maar ook tussen Sneek en Leeuwarden. Leemburg reed steeds in de luwte tot de steenfabriek bij Leeuwarden. Toen zei hij:  'Nu kan ik het wel alleen.'

Van der Zee woonde later zeer lang in Westzaan in de Zaanstreek, waar hij als architect furore maakte en zijn laatste levensjaren op bizarre wijze in een woonschip woonde waar hij zelfs bij de hevigste kou niet door zijn kinderen uit te krijgen was, terwijl er in de heftige winters van 1985, 1986 en 1987 toch ruiten uit zijn schip waren verdwenen.

Maar Stoffel kon wel tegen een beetje kou. Hij was bijzonder verbolgen toen hij door de Elfstedencommissie in 1929 geweigerd werd als deelnemer, omdat hij pas 17 jaar was. Maar op het ijs kwam hij wel. Hij schaatste op het Slotermeer toen hij koploper Karst Leemburg tegen kwam en reed met hem mee tot Leeuwarden, waarbij hij veel kopwerk deed, zodat Leemburg uit de wind kon rijden.

'Toen de Tolhûstertocht werd aangekondigd, meldde ik mij gelijk telefonisch maar ik zei dat ik achttien was,' vertelde hij. Samen met zijn vriend Teun Anema, die ook 17 was en die naast hem in de schoolbanken zat, reed hij de tocht. Ze kwamen als vijfde en zesde binnen. Zijn Elfstedenkruisjes behaalde Stoffel in 1933 en 1941 toen hij als 24ste en 70ste in de wedstrijd eindigde.

De startlijst van de Tolhûstertocht

Café Het Tolhuis bij de Bonkefaert, waar de start-en eindcontrole van de Tolhûstertocht werden gehouden.

Deze zag er als volgt uit:
H. de Boer                                            Warga

S. Castelein                                           Wartena

IJ de Boer                                             Warga

Sj. Knobbe                                            Huizum

A.B. van der Hem                                Terzool

IJ. v.d. Sluis                                          Sijbrandaburen

D. IJntema                                            Joure

A. Swierstra                                          Poppingawier

E. Jansma                                              Irnsum

mej. A. Swierstra                                  Poppingawier

S. Wassenaar                                        Engelum

D. Wijbema                                          Leeuwarden

T. Brugman                                           Leeuwarden

B. Dijkstra                                            Beetgemurmolen

M. Zijlstra                                             Beetgumermolen

D. Slot                                                  Beetgumermolen

R. van der Heide jr                               Idaard

W. Veldhuis                                         Koudum

W. Brug                                                Leeuwarden

P. Mooiweer                                         Leeuwarden

H.T. Veldstra                                        Leeuwarden

E. Posthumus                                        Oosterbierum

D. Lodewijk                                         Oosterbierum

D. Staalstra                                           Franeker

J. Koster                                               Berlikum

J. Nicolai                                               Berlikum

L. Schevel                                             Suameer

T. van Dijk                                            Leeuwarden

S. van der Zee                                      Sneek

T. Anema                                              Sneek

F. Schellema                                         Arum

S. de Boer                                             Tzummarum

J. Huitinga                                            Franeker

P. van der Meer                                    Achlum

J. Steensma                                           Ooster-Nijkerk

J. Wijnja                                                Uitwellingerga

J. Jorritsma                                            Uitwellingerga

M. van der Kooij                                  Hindeloopen

F. Talhout                                             Hindeloopen

IJ. Smid                                                Hindeloopen

E. Pijl                                                    Leeuwarden

A. v.d. Pijl                                            Leeuwarden

J.G. Preller                                            Leeuwarden

S.J.Postma                                            Leeuwarden

A. van der Laan                                    Beetgum

L. van der Woude                                Lekkum

W. Reidinga                                         Huizum

S. Bosgraaf                                           Leeuwarden

J. Reijnders                                           Leeuwarden

Ook gingen Thijs Oreel uit Sint Annaparochie en Anne van Loon uit Beetgum van start, maar zij werden niet op de deelnemerslijst vermeld. Oreel meldde zich pas op het laatste moment aan en vermoedelijk deed Anne van Loon dat ook. Zij ontvingen wel allebei de medaille voor het uitrijden van de tocht.

De wedstrijd

De pers besteedde niet veel aandacht aan de Tolhûstertocht die door Marten van der Kooij werd wonnen. Hij woonde in Duivendrecht, maar was van oorsprong Hindelooper. over het wedstrijdverloop is nauwelijks iets bekend. Johannes Lolkama uit Akkrum sprak er Albert van der hem uit  Terzool over. Hij kwam als negende over de finish en vertelde aan de Elfstedenhistoricus: 'Eigenlijk hadden we wel een uurtje eerder kunnen eindigen. We reden steeds met een groepje van een man of acht en spraken af dat we in Stavoren wat zouden eten, maar IJpe Smid en Marten van der Kooij reden door omdat ze uit Hindeloopen kwamen en thuis wel wat konden krijgen. Toen we na een half uurtje en een bord erwtensoep verder gingen, vroegen we in Hindeloopen waar de heren waren. Ze bleken snel doorgereden en kwamen zo als eerste en tweede aan.'

Van der Helm kwam een half uur na Van der Kooij binnen, maar hij had met Ynse van der Sluis nog twintig minuten in Harlingen verspeeld. Van der Sluis werkte op het boerenbedrijf van Van der Hem en had een hakleer gebroken die eerst door een schoenmaker gerepareerd moest worden.

Volgens Van der Hem was er dus eigenlijk geen sprake van een wedstrijd, maar de tijden waren aanzienlijk beter dan die van Karst Leemburg, die in 11 uur en 9 minuten rond was gegaan, en de 53 andere mannen die de tocht van '29 op 12 februari beëindigden.

De uitslag van de Tolhûstertocht is ook niet compleet. De eerste tien werden wel geregistreerd, terwijl de startkaart van Castelein bewaard bleef en de aankomsttijd juffrouw Swierstra overal werd vermeld: 20 uur 46. Zij werd met gejuich onthaald in het Oud Tolhuis waar de cafébazen Schaaf en Brouwers haar toespraken en een krans aanboden.

Het kruisje van de Tolhûstertocht

  1. Marten van der Kooij                     Duivendrecht                         10 uur 32 min.

  2. IJpe Smit                                        Hindeloopen                           10.33

  3. Andela Swierstra                            Poppingawier                         10.38

  4. Douwe Lodewijk                           Oosterbierum                          10.53

  5. Stoffel van der Zee                        Sneek                                      10. 55

  6. Theun Anema                                 Sneek                                      10.56 

  7. E. Postma                                       Oosterbierum                          10.58

  8. S. de Boer                                       Tzummarum                           11.00

  9. Albert van der Hem                        Terzool                                   11.02

10. Ynse van der Sluis                          Sijbrandaburen                       11.02

Sipke Castelein                                     Wartena                                  13.45

mej. Swierstra                                       Poppingawier                         15.01

42. J. Reijnders                                     Leeuwarden                           16.47

43. T. van Dijk                                      Leeuwarden                           16.47

44. H.T. Veldstra                                  Leeuwarden                           16.48

De dagen erna

Zaterdag 2 maart schaatsten nog eens twee Friezen langs de Elfsteden. Het waren:

2 maart            W. Santema                  Scharnegoutum                      12 uur 30 min.

2 maart            F. Bloemhof                  Schernegoutum                      id.

Zij waren de laatsten die in deze lange winter een tocht langs de elf steden volbrachten.

 

Bovenkant van de pagina