Uit vroeger tijd in beeld gebleven
Auteur Nelly Moerman
For the ENGLISH translation click here
Wanneer op oude schilderijen, in prenten of tekeningen, schaatstaferelen bekeken worden, valt dikwijls de opmerking te horen: Ja, zó was het vroeger! Het is een normale reactie, die ieder van ons zou kunnen maken. Maar wat is ‘vroeger’? Wat wordt daarmee bedoeld? We zijn eraan gewend geraakt om in het tijdperk ‘vroeger’ alles op te bergen wat als ‘oud’ gezien wordt. Maar ‘oud’ is een ruim begrip en bij ‘vroeger’ bestaat er weer een tijd die nog eerder is geweest. Het lijkt misschien verwarrend, maar het is van betekenis bij het interpreteren van schaatstaferelen.
Kaakslede
Zo kan in een oude schaatsafbeelding uit de 17e-eeuw een element zijn opgenomen dat stamt uit de middeleeuwen, bijvoorbeeld een kaakslede. Een kaakslede uit de middeleeuwen hoort niet thuis in de realiteit van de 17e-eeuw. Zou de kaakslede wel zijn afgebeeld, dan mogen we niet concluderen dat er in de 17e-eeuw kaaksledes op het ijs waren. De conclusie moet zijn dat de maker van de 17e- eeuwse afbeelding waarschijnlijk een middeleeuws voorbeeld gehad heeft waaruit hij de kaakslede heeft overgenomen. In het kunsthistorisch jargon spreekt men in zo’n geval van een ‘ontlening’.
Almanak als populair drukwerk
Een mooi voorbeeld is te vinden in het boek van Jeroen Salman dat ik tegenkwam in de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag. Jeroen Salman promoveerde in 1997 op het proefschrift Populair drukwerk in de Gouden Eeuw: de almanak als lectuur en handelswaar. In 1999 verscheen van het proefschrift een handelseditie, die in 2011 in ongewijzigde vorm nog een keer werd uitgegeven. (ref.1) Alle drie de edities zijn aanwezig in de KB Nationale Bibliotheek in Den Haag.
Een almanak is een kalenderboekje met vermelding van astronomische gegevens, feestdagen en dagheiligen. Verder zijn dikwijls praktische zaken opgenomen passend bij de doelgroep waarvoor de almanak is gemaakt. De Koninklijke Bibliotheek in Den Haag beschikt over een grote collectie almanakken en op haar website is een mooie webexpositie gemaakt van 25 exemplaren, te vinden onder de titel ‘Tijd gebonden’. (ref.2)
Een winterhoutsnede uit 1640
Jeroen Salman vermeldt in zijn boek (p.173) een almanak gedrukt door Broer Jansz in Amsterdam in 1640. De maanden zijn uitgebeeld zoals hij schrijft op ‘traditionele, middeleeuws-agrarische wijze’. De houtsnede bij de maand december laat zien dat het winter is. (afb.1) Het landschap is kaal en het water is bevroren. Drie mensen zijn op het ijs. De een zit op een soort prikslee, de ander staat op schaatsen en met de rechterhand aan de rand van zijn hoed lijkt het alsof hij zich presenteert aan de beschouwer. In het midden op de achtergrond is een derde figuur bezig zijn schaatsen onder te binden. De steenbok in de cirkel linksboven is als sterrenbeeld een extra aanwijzing dat het hier om de maand december gaat. Deze manier van uitbeelden is niet de stijl van de 17e-eeuw. Hoe is dat te verklaren? Door meerdere kalenders te bestuderen werd een gelijkenis gevonden met de decemberafbeelding in een Schaapherderskalender uit 1513.
Schaapherderskalender
Wat is een schaapherderskalender? De schaapherderskalenders vormen binnen de almanakken een aparte groep. Met name door de mooie houtsneden zijn ze altijd bijzonder populair geweest. Op de KB-website staat beschreven dat het succes van de schaapherderskalender ook te danken is aan de wijze levenslessen die erin staan. Een grote rol speelt de magische aantrekkingskracht van een fictieve, geïdealiseerde schaapherder, die de dag temidden van zijn schaapskudde filosoferend doorbrengt en ’s nachts uitgebreid de sterren bestudeert. De herder is het symbool van een gelukkig, tevreden en bescheiden mens, die een redelijk zorgeloos bestaan heeft en een voorbeeld is voor een gezond en minder zondig leven. [einde citaat KB-website; ref.3] Zie KB-collectie: 1609, Schaapherders
Een winterhoutsnede uit 1513
De eerste Schaapherderskalender werd gedrukt in 1491 in Frankrijk en kort daarop verschenen ook edities in Engeland en Duitsland. De oudste Nederlandse Schaapsherderskalender werd gedrukt in 1511 te Brussel. Voor het huidige verhaal is van belang het exemplaar uit 1513 Der Scaepherders Kalengier gedrukt door Willem Vorsterman in Antwerpen. Van deze unieke druk bestaat een hedendaagse uitgave die aanwezig is in de collectie van de KB. (ref.4) De Kalengier gaat terug op een Franse versie. Bij de Nederlandse uitgave werd voor de maand december een aanpassing gemaakt. In plaats van de houtsnede met het gebruikelijke huiselijke tafereel bij de open haard en een tafel vol heerlijkheden is er nu een houtsnede geplaatst met een schaatstafereel. (afb.2)
Overeenkomsten
Het is deze afbeelding uit 1513 die een duidelijke overeenkomst heeft met de decemberafbeelding in de kalender van 1640. Behalve de plaats van de cirkel linksboven, zijn de twee voorstellingen spiegelbeeldig ten opzichte van elkaar. In de 1513 afbeelding bevinden zich vier figuren op het ijs, in de 1640 houtsnede is dat eentje minder. Het aantal personen mag minder zijn, hun bezigheden zijn in essentie hetzelfde. Met de vorm van de slee wist de 17e-eeuwse maker zich waarschijnlijk geen raad. Maar opmerkelijk is de vormovereenkomst tussen de staande man uit de 1640 afbeelding en de man uit de afbeelding van 1513. Met uitzondering van de opgestoken arm is de lichaamshouding in de twee afbeeldingen vrijwel gelijk. Met name de stand van de benen komt overeen. Zelfs de schaatsen met de bindingen zijn op dezelfde manier afgebeeld. (afb.3) Al deze overeenkomsten maken het aannemelijk dat de maker uit de 17e eeuw zich heeft laten inspireren door de houtsnede uit 1513.
Blokhuizen in de Amstel
Salman heeft nog een tweede schaatstafereel in zijn boek opgenomen (p.173-4). Het is een ijstafereel bij de maand december uit de Groote comptoir almanack uitgegeven door Saeghman te Amsterdam in 1666. (afb.4) Het ijsvermaak is in meerdere vormen uitgebeeld. Een met paard bespannen arrenslee gaat over het ijs, een tweetal heren beoefent het kolfspel en aan de rechterkant schaatst een paartje hand in hand. Op de achtergrond zijn nog een paar kleine figuren te zien al schaatsend met de stok over hun schouder. Hoewel de schaatsende figuren duidelijk eigentijdse kleding dragen, zijn de schaatsen tamelijk plomp weergegeven en lijken eerder op middeleeuwse producten.
Amsterdam Museum inv.nr. SB 4521
Ontlening
Aan de horizon zijn twee blokhuizen te zien waar Hendrick Jacobsz Dubbels (1621-1707) zo’n mooi schilderij van heeft gemaakt. (afb.5; ref.5,6) Door de aanwezigheid van de blokhuizen weten we dat het de Amstel is waarop geschaatst wordt. Op de afbeelding in de Saeghman kalender zijn bij de blokhuizen in de onderbouw de luiken voor de schietgaten gesloten. Alleen aan de naar buiten gerichte kant waren kanonnen opgesteld. Daardoor weten we dat in de Saeghman kalender het aanzicht vanuit het zuiden is.
Dubbels schilderde de blokhuizen vanuit de stadskant. Dat is te herkennen aan de bogen met het latwerk op waterniveau. De blokhuizen die in 1651 als verdedigingswerken gebouwd werden, zijn al na drie jaar weer afgebroken. (ref.7) Door het vele paalwerk slipte de Amstel ter plekke dicht en werd de belemmering voor de scheepvaart te groot. Op de kalenderafbeelding uit 1666 zijn de blokhuizen dus afgebeeld terwijl ze in dat jaar al langer dan een decennium niet meer bestonden. (afb.6)
Picturale kunst als tijdsindicatie?
De hier besproken schaatstaferelen illustreren dat op een afbeelding dingen kunnen staan die in werkelijkheid niet meer aanwezig zijn. Normaliter heeft niemand daar moeite mee omdat we de afbeelding als geheel begrijpen. Het is winter, het is koud en er wordt geschaatst. Maar hoe zit het met de waarheidsvinding? Schaatsverzamelaars willen graag het juiste jaartal of de juiste periode toekennen aan een schaats. Voor de datering van antieke schaatsen worden afbeeldingen uit de picturale kunst dikwijls gezien als bron. (ref.8) Juist daarom is het belangrijk te realiseren dat er ‘ontleningen’ bestaan en dat bovendien de afgebeelde voorstelling een andere tijd kan uitbeelden dan de tijd waarin het kunstwerk is gemaakt. Met aandacht voor deze zaken zal het plezier van het verzamelen alleen maar groter worden.
Referenties
1. Jeroen Salman, Populair drukwerk in de Gouden Eeuw: de almanak als lectuur en handelswaar. Zutphen, Walburg Pers 1999.
2. KB Nationale Bibliotheek, Tijd gebonden
3. KB Nationale Bibliotheek, 1609: Schaapherders
4. Braekman, Der scaepherders kalengier: een Vlaams volksboek, naar het unieke exemplaar van de Antwerpse druk door Willem Vorsterman van 1513, [inleiding W.L. Braekman], Brugge 1985.
5. Nelly Moerman, De Blokhuizen in de Amstel bij winter. In: Niko Mulder & Jos Pronk, Acht eeuwen schaatsen in en om Amsterdam, De Poolster Amsterdam 2014: 26-29.
6. Nelly Moerman, De Blokhuizen in de Amstel, Universiteit van Amsterdam, 2009.
7. Het hout van de Blokhuizen is hergebruikt bij de bouw van het Oudezijds Huiszittenhuis te Amsterdam. Dit gebouw is nu bekend als de Academie van Bouwkunst aan het Waterlooplein. De architect-bouwhistoricus Marcel Heijmans heeft in een uitgebreide studie aangetoond dat de huidige kapconstructie van het Academiegebouw grotendeels afkomstig is van de oude Blokhuizen.
Ref: Marcel Heijmans, Kapconstructie Oudezijds Huiszittenhuis Amsterdam, Hogeschool Utrecht, 2021.
8. Nelly Moerman, Vroege schaatsafbeeldingen, Universiteit van Amsterdam, 2011.
Verantwoording
* De kalenderafbeeldingen zijn overgenomen uit het boek Populair Drukwerk in de Gouden Eeuw (editie 1999) met dank aan de auteur Jeroen Salman.
* Het schilderij De Blokhuizen in de Amstel bij winter van Hendrick Jansz Dubbels (1621-1707) behoort tot de collectie van het Amsterdam Museum (inv.nr. SB 4521), bruikleen Stichting Genootschap Amsterdam Museum. Met dank voor het welwillend ter beschikking stellen van de afbeelding.
* Dit artikel is een bewerking van eerdere publicatie op deze website en is oorspronkelijk in druk verschenen in Kouwe Drukte (2017) nr. 61, pag. 20-23 [ISSN 1572-4476].
© Nelly Moerman 2017, 2021
Het bovenstaande artikel is auteursrechtelijk beschermd. Overname van tekst, geheel of gedeeltelijk, is toegestaan uitsluitend op individuele basis en onder de condities van bronvermelding en een correcte citatie. Bij het bestaan van een financieel belang of het nastreven daarvan, is overname niet toegestaan. In twijfelgevallen wende men zich tot de auteur.