Schaatsenrijden bij Rembrandt en het verschil met Avercamp

 

Auteur Nelly Moerman

For the ENGLISH translation click here

Heeft u ook in de rij gestaan voor de Late Rembrandt in het Rijksmuseum? De belangstelling was overweldigend. Nu de tentoonstelling is afgelopen, lijkt het een goed moment om aandacht te besteden aan een ander onderwerp: het schaatsenrijden in het werk van Rembrandt. Er is over Rembrandt (1606-1669) heel wat geschreven. Wanneer we op de site van de Koninklijke Bibliotheek (www.kb.nl) in de zoekbalk ‘Rembrandt' intypen, dan levert dat 1725 treffers in de catalogus (zoekdatum 24-6-2015). Wordt ‘Rembrandt’ gecombineerd met ‘schaatsen’ of ‘schaatsenrijden’ dan heeft dat geen enkele vermelding. Waar blijft de belangstelling voor dit onderwerp? De schilder leefde in een tijd met koude winters waarin veel vertier op het ijs gezocht werd. Schilderijen van winterse ijs- en schaatstaferelen, ook wel Wintertjes genaamd, waren populair en werden in grote aantallen vervaardigd. Veel schilders konden daar hun brood mee verdienen, zoals Hendrick Avercamp (1585-1634). Rembrandt koos voor een ander genre, hij schilderde portretten en maakte historieschilderstukken. In zijn oeuvre bevindt zich maar één schilderijtje van een ijsgezicht met schaatsers. Ook zijn van hem twee kleine etsjes bekend waarop schaatsers zijn afgebeeld. In deze aflevering van Kouwe Drukte zal aandacht besteed worden aan het schilderijtje. De twee kleine etsjes komen een andere keer aan bod.
Rembrandt Harmensz van Rijn, Winterlandschap, 1646. Olie op eikenhout, 16,6 x 23,4 cm, MHK,
Staatliche Museen Kassel,

Gemäldegalerie Alte Meister, inv.nr. GK 241.
Een bezoek aan Museum Schloss Wilhelmshöhe is de moeite waard. Kassel ligt 300 km ten oosten van Arnhem en is makkelijk te bereiken. Wanneer er geen specifieke tentoonstellingen zijn, heerst er in het prachtig gelegen museum een weldadige rust. Komt u op de goede dag dan is ook de cascadewaterval in het park in werking, een geweldig spektakel met aan de voet een fontein van 50 meter hoog.

Geliefd object

Het schilderij is een met olieverf op hout geschilderd winterlandschap, gesigneerd en gedateerd 1646. De afmetingen zijn 16 bij 23 cm dat wil zeggen iets groter dan een half A4-tje. Het paneeltje behoort tot de collectie van het museum Schloss Wilhelmshöhe te Kassel in Duitsland. In 1752 werd het paneeltje door landgraaf Wilhelm VIII von Hessen-Kassel aangekocht bij een Haagse kunsthandelaar. In de Napoleontische tijd was het schilderij gedurende een achttal jaren (1807-1815) in het Musée Napoléon te Parijs. Daarna kwam het weer terug naar Schloss Wilhelmshöhe in Kassel. Vanwege de sfeertekening is het schilderijtje een geliefd object voor tentoonstellingen. In Nederland was het te zien in 2006 ter gelegenheid van de manifestatie 400 Jaar Rembrandt. Het werd toen tentoongesteld in het Museum De Lakenhal in Leiden. Het uitlenen is niet altijd even makkelijk gegaan. Zo lukte het Goudstikker in 1932 niet om het schilderij naar Nederland te krijgen voor de tentoonstelling Hollandse winterlandschappen uit de 17e eeuw. Als compensatie plaatste hij een foto op de voorkant van de catalogus.

Op de website van het museum Schloss Wilhelmshöhe is het schilderij online te bekijken. Dat heeft als groot voordeel dat ook details bestudeerd kunnen worden. De veel geprezen sfeertekening is echter moeilijk te vangen in een reproductie. De charme van het schilderijtje wordt pas echt gevoeld wanneer je de kans krijgt het in werkelijkheid te zien. Ik heb dat meerdere keren mogen ervaren.

De sfeer van een koude winterdag

Signatuur en datering: Rembrandt f. 1646

De voorstelling op Rembrandt’s kleine ijstafereel is opgebouwd uit horizontale stroken afwisselend licht en donker. De voorgrond is donker, daarboven is een lichte baan waar het ijs beschenen wordt door een laagstaande zon die rechts buiten beeld is gebleven. Dan komt er een donkere horizontale baan gevormd door de oever met daarop een boerderij, hooimijt en kale bomen. Aan de linkerkant voert een weg over de brug het schilderij uit en aan de rechterkant vormt een houten bebouwing de afsluiting. Boven deze donkere strook komt weer een lichte baan van de helderblauwe lucht. Helemaal bovenaan is de lucht donker en geven withoogsels de bewolking aan. Met name door de blauwe lucht wordt een sfeer opgeroepen van een koude winterdag.

Het lijkt alsof de personen in het winterse tafereel bij toeval hun plaats hebben gevonden. De meest in het oog springende figuren zijn de vrouw in het midden met achter haar een hond, terwijl links en rechts schaatsenrijders de aandacht opeisen. De schaatser op de linkeroever zit met gestrekte benen uit te rusten. Zijn schaatsen heeft hij nog ondergebonden alsof hij van plan is gauw weer verder te gaan. Daaronder, langs de onderrand van het paneeltje, heeft Rembrandt zijn naam geschilderd met daaraan toegevoegd een cursieve “f.” als afkorting van fecit, ten teken dat hij het zelf gemaakt heeft. Met enige moeite is ook het jaartal 1646 te onderscheiden. Boven de rustende schaatser zijn aan de linkerkant van het schilderij twee mensen te zien. Op het ijs loopt een man en op de brug staat iemand te kijken. Links van de op het ijs lopende vrouw, in het donkere deel van de oever, is een man bezig met een ezel en een vrachtslee. Een vergroting laat zien hoe Rembrandt bijna schetsmatig met een paar verfstreken een staande figuur weet neer te zetten.

De ezel is met meer detail geschilderd. Het beest heeft een voederzak en draagt een dekkleed tegen de kou. Op de rechteroever staat een bebaarde man met rode muts al leunend op zijn stok het tafereel te bekijken. In het donker onder hem is nog iemand te onderscheiden die bezig is met zijn schaatsen.

Op de achtergrond man met ezel en vrachtslee
Ezel met voederzak en dekkleed

Andere interpretatie

De vrouw gevolgd door haar hond loopt naar een man, die wordt omschreven als een zittende schaatser bij een lange stok. De ene auteur schrijft dat “de man de lange stok rechtop vasthoudt”, een ander meent dat hij “tegen een paal aanleunt”. Is dat juist? Door een sterke uitvergroting te maken, is een geheel andere interpretatie mogelijk. Wanneer het naar boven uitstekende deel van de paal wordt doorgetrokken naar beneden, komt die niet uit in de verticale schaduw bij de onderbenen van de man. Wordt er een liniaal langs gelegd, dan is duidelijk te zien dat het twee verschillende zaken zijn. Het kan dus nooit een stok zijn die de man vasthoudt of een paal waar hij tegenaan leunt. Hoe zit het dan wel? Mijn inziens moet de situatie anders bekeken worden. Naast de man zit een in het rood geklede vrouw en de paal of de stok staat op enige afstand als een meerpaal rechtop ingevroren in het ijs. Man en vrouw hebben zich naar elkaar toegedraaid. De rode kleding van de vrouw vangt de laatste zonnestralen. De man is op de rug te zien en hij blijft voor het grootste deel in de schaduw. Slechts zijn rechterschouder en de rechterkant van de hoge hoed vangen licht.

Waar het tweetal precies op zit is niet duidelijk. Het zou een bootje kunnen zijn of een houten steiger. In tegenstelling tot wat over het algemeen beschreven wordt, heeft de man geen schaatsen ondergebonden. Bij de rechtervoet is dat overduidelijk te zien. De voorvoet steunt op het ijs en de hak is los van de ondergrond. Ook voor de linkervoet moet geconcludeerd worden dat er geen schaats onder zit. De lijn van de zool sluit niet aan bij de bovenkant van de schaats die voor hem op het ijs ligt. Losse schaatsen die op het ijs liggen kunnen twee dingen betekenen: de schaatspartij is ten einde of er moet nog een begin gemaakt worden. In dit geval lijkt het erop dat het tweetal zojuist prettig geschaatst heeft en dat de vrouw met haar hond als een soort chaperonne naderbij komt.

Truc van de meester

Rembrandt heeft ervoor gekozen om de kleding van de zittende vrouw weer te geven in een warmrode kleur. Rood is een kleur die opvalt, waar beweging in zit en die als het ware naar voren komt. De staande man op de oever zou helemaal opgegaan zijn in de achtergrond als hij niet een rode muts had gekregen. In tegenstelling tot het rood is blauw een koele kleur die naar achteren wijkt. Het is goed te zien aan het blauw in de onderste luchtlagen. Daar strekt de hemel zich uit in eindeloze verten. Zo kan met kleur een schilderij als het ware geordend worden. Dat het schaatspaar alle aandacht krijgt, komt echter niet alleen door de kleur, maar ook door de belichting. Het licht komt van rechts, de vrouw zit in de zon, de man zit met zijn rug naar ons toe en vangt nauwelijks een zonnestraal. Toch zijn de contouren van het tweetal duidelijk te zien. Rembrandt die beroemd is geworden als de meester van het licht, heeft hier een ‘truc’ toegepast. Hij gebruikt de reflectie van het ijs als lichtbron. Zij zit in de zon tegen een donkere achtergrond, hij zit in de schaduw maar wordt belicht door het reflecterend licht van de ijsvloer. Deze wisselwerking geeft een zekere spanning. Kleur en licht maken duidelijk waar het in dit schilderij om gaat.

Intiem moment

Hendrick Avercamp, Een paar met schaatsen.
Pen bruine inkt, penseel bruin, grijs en rood op geschept papier, 15 x 15 cm.
Staatliche Kunstsammlungen Dresden, Kupferstich-Kabinett, inv.nr. C 1899.

Hoe zou Hendrick Avercamp dit gedaan hebben? Ook Avercamp zag een paartje dat genoeglijk op de rand van een bootje zit. De tekening (15 x 15 cm) behoort tot de collectie van de Gemäldegalerie Alte Meister in Dresden en is ook digitaal te raadplegen. De voorstelling is weergegeven alsof Avercamp zelf op het ijs heeft gestaan. De tekening is uitgevoerd in pen met bruine inkt en verder opgewerkt met bruin, grijs en rode waterverf. Avercamp weet een intiem moment vast te leggen. Het meisje heeft de linkerhand uit haar mof gehaald en staat toe dat de jongen voorzichtig zijn hand op de hare legt. Ze kijken elkaar aan en op hun gezichten is de spanning van het moment te zien. Tot in details heeft Avercamp de kleding, de kragen en hoofdbedekking weergegeven. Ook de schaatsen hebben een duidelijke vorm met een lange hals en eindigend onder de hak. In onze tijd zouden het Friese schaatsen genoemd worden.

Wat is het verschil tussen het schilderij van Rembrandt en de tekening van Avercamp? Rembrandt overziet het hele tafereel. Zijn gezichtspunt is ter hoogte van de staande man met rode muts. Je zou je kunnen voorstellen dat Rembrandt als toeschouwer op een oever heeft gestaan. Avercamp komt dichterbij, hij ‘zoomt in’ op zijn onderwerp. Hij is mogelijk deelnemer aan het ijsvermaak en staat misschien op schaatsen. Beide kunstenaars zien dat er tussen twee mensen iets moois gebeurt. Avercamp tekent precies wat hij ziet en weet de blik van het meisje goed te treffen. Hij maakt een zo gedetailleerd mogelijke afbeelding. Zijn schaats is naar waarheid getekend en het type kan nu nog benoemd worden. Rembrandt werkt bijna schetsmatig, zonder al te veel details. De schaats bij Rembrandt is niet meer dan een suggestie, maar wel een suggestie die op meesterlijke wijze met slechts een enkele verfstreek tot stand is gebracht. Misschien is er een lezer die van mening is dat je een schilderij niet met een tekening moet vergelijken. Ten dele is dat ook zo. Met de twee afbeeldingen als leidraad is geprobeerd om duidelijk te maken hoe verschillend beide kunstenaars zijn. Rembrandt maakt een schilderij waarin de rustige, koude sfeer van een winterdag tot uiting komt. De schilder ordent de voorstelling en markeert essentiële zaken met kleur en licht. Avercamp weet in zijn tekening de emotie van het moment weer te geven. Denken we echter aan zijn schilderijen, dan is hij minder spontaan. Traditie en een van te voren vastgestelde compositie vormen in zijn schilderijen het vaste kader voor zijn figuren. Rembrandt en Avercamp weten beiden de beschouwer te boeien met de verbeelding van hun ijstafereel.
Dat vormt hun overeenkomst. Het grote verschil is dat Avercamp een tekenaar blijft, ook wanneer hij schildert.

Bronvermelding

Copyright: Nelly Moerman 2016
Het bovenstaande artikel is auteursrechtelijk beschermd. Overname van de tekst, geheel of gedeeltelijk, is toegestaan uitsluitend op individuele basis en onder de condities van bronvermelding en een correcte citatie. Bij het bestaan van een financieel belang of het nastreven daarvan, is overname niet toegestaan. In twijfelgevallen wende men zich tot de auteur die bereikbaar is redactie@schaatshistorie.nl.

Bovenstaand artikel is eerder gepubliceerd in Kouwe Drukte (2015) nr. 54, pag. 28 -32 [ISSN 1572-4476]

Bronnen
Rembrandt in Kassel:
De afbeelding is verkregen dankzij welwillende medewerking van het Staatliche Museum in Kassel.
http://altemeister.museum-kassel.de/33764;

C.J.J. Vogelaar, G.J.M. Weber, Rembrandts Landschappen, Leiden/Zwolle 2006, Cat.nr. 6, pp. 93-101, 132-137, 204.

Erik Hinterding, Licht. Uit: Catalogus tentoonstelling ‘Late Rembrandt’, Rijksmuseum Amsterdam 2014, pp. 173-191.

Avercamp in Dresden:
SKD Online Collection - Zoek met Google: Staatliche Kunstsammlungen Dresden > Tab: EXPLORE > SKD Online Collection > Suchen: C 1899

Bovenkant van de pagina