IJswegencentrale Utingeradeel

1. Sterrit Akkrum
2. Zestiendorpentocht
3. Zesgemeententocht
4. Mid-Frieslandtocht
5. Ronde van Terherne
6. Bornegotocht
7. Boarnster Kritetocht
8. Sterrit Boarnsterhim

Sterrit Akkrum

De Sterrit Akkrum van donderdag 22 december 1938 was de eerste door de Friesche IJsbond georganiseerde toertocht. Weliswaar was de bond ook verantwoordelijk voor de eerste Elfstedentocht in 1909, maar dat betrof alleen een wedstrijd. Deze eerste Sterrit was uitdrukkelijk bedoeld als toertocht en stond alleen open voor leden van de bond. 'Eventueel met hunne Dames', zo vermeldde de aankondiging in de Leeuwarder Courant van 20 december 1938. In hoofdstuk 13 ‘IJsbroederschap ‘ in het eerste deel van dit boek hebben we reeds meer details over de voorgeschiedenis verteld. Uiteindelijk kwamen 42 rijders in aanmerking voor ‘de ster met inscriptie’, waaronder één deelnemer uit Delft en één uit Deventer. De rest kwam uit Friesland met daaronder twaalf dames.

De 367 dames en heren bij de tweede editie op 6 januari 1940 gingen van start in Leeuwarden (187), Akkrum (3), Dokkum (3), Koudum (1), Gorredijk (8), Heerenveen (30), Bolsward (16), Franeker (7), Joure (4), Langweer (2), Drachten (16),  Grou (8), Sneek (25), Wolvega (51), Burgum (3), Makkum (1) en Munnekeburen (2). De derde Sterrit naar Akkrum op zaterdag 18 januari 1941 markeerde met 1150 deelnemers de definitieve doorbraak van het georganiseerde ijstoerisme in Friesland. Er werden zoveel tochten georganiseerd, dat de fabriek die de medailles moest leveren dit niet op tijd voor elkaar kon krijgen. Veel ‘sterren’ moesten dus worden nagezonden. Het Wolvegaster contingent bestond in 1941 uit 140 schaatsers. Onder hen de 71-jarige weduwe Speckmann, die van de groep onderweg alle steun kreeg. Het aantal startplaatsen groeide naar 20 in 1941 en liefst 27 in het volgende jaar. In die tweede oorlogswinter steeg het aantal deelnemers naar een nieuw record van bijna 1700.

Bij de vierde editie in 1946 daalde de animo enigszins. Op zich niet zo verwonderlijk want het vroor bij de start meer dan 10 graden. Een van de deelnemers was de bekende Elfstedenwinnaar en lid van het ‘Pact van Dokkum’  in 1940 Cor Jongert uit Alkmaar. Niet lang daarna vestigde hij zich als landbouwer in Sumar. Op zaterdag 6 februari 1954 kon wel weer een nieuw record in de boeken worden bijgeschreven. Bijna 2500 deelnemers zorgden voor een aardige inkomstenpost voor de Friesche IJsbond. Vermoedelijk was de 72-jarige bondsvoorzitter J.M. Kingma de oudste deelnemer aan het vertrek. Samen met mevrouw Hepkema voltooide hij voor de zesde achtereenvolgende maal het paradepaardje van de ijsbond. Nog eenmaal werd in 1956 een record gebroken. Na deze zware tocht, waarin het onderweg begon te sneeuwen, was het over en uit. Allerlei ontwikkelingen stonden een vervolg van de Sterrit in de weg: de verdere verbetering van het Prinses Margrietkanaal en dus de intensivering van de scheepvaart; de naoorlogse uitbreiding van steden en dorpen; de aanleg van de Bergumermeercentra alsmede diverse ruilverkavelingen. Al met al werd het steeds moeilijker om Akkrum vanuit alle delen van de provincie per schaats te bereiken. In 1976 nodigde de Friesche IJsbond een aantal ijswegencentrales uit om te bekijken of de tocht nog eens gehouden zou kunnen worden. Dat overleg leidde niet tot het gewenste resultaat. Daarmee was de roemruchte Sterrit naar Akkrum definitief ter ziele gegaan.

Zestiendorpentocht (Fr19a)

Organisatie: IJWC’s Heerenveen, Idaarderadeel, Opsterland, Smallingerland en Utingeradeel

De eerste Zestiendorpentocht in 1941 werd  georganiseerd door de ijswegencentrales van Heerenveen en Opsterland met startmogelijkheid in respectievelijk Heerenveen en Gorredijk. Wel voerde de route via zestien dorpen ook door het werkgebied van andere centrales: Heerenveen, Stobbegat (het huidige Vegelinsoord), Joure, Broek, Terkaple, Terherne, Akkrum, Nes, Earnewâld, Nij Beets, Uilesprong, Terwispel, Gorredijk, Kortezwaag, Boven-Knijpe en Beneden-Knijpe. Vanaf de tweede tocht werd de tocht  onder auspiciën van vijf centrales verreden: Heerenveen, Idaarderadeel, Opsterland, Smallingerland en Utingeradeel.

’16 Dorpentocht’

Al meteen bij de oprichting van de IJswegencentrale Heerenveen ontstond het idee een toertocht door zeven gemeenten te organiseren. ‘De tocht gaat door oorden in onze provincie, die tot nu toe voor een deel weinig en route lagen door dergelijke schaatssportondernemingen.’ Maar die tocht moest natuurlijk ook een naam hebben. Al in februari 1940 werden de lezers van het Nieuwsblad van Friesland uitgenodigd een handje te helpen. Als prijs voor een passende naam werd een paar Batavus-schaatsen uitgeloofd. In december van dat jaar meldde het bestuur van de IJWC dat wel verschillende inzendingen waren binnengekomen, ‘maar geen van de ingezonden namen kon het Bestuur bevredigen’. Opnieuw riep de krant op ‘een juisten en passenden naam voor deze toertocht in te zenden’. Ruim een maand was er beter nieuws. Het paar schaatsen was inmiddels toegekend aan de heer R.W. Kijlstra in Heerenveen. Hij had de volgende benaming ingezonden: ’16 dorpentocht, IJswegen-Centrale, Heerenveen’. Nog in diezelfde maand januari kondigden de ijswegencentrales van Heerenveen en Opsterland de eerste ’16 Dorpentocht’ aan. Vooral de oudere generatie spreekt tot op de dag van vandaag met veel genoegen over die ouderwetse Zestiendorpentocht van weleer.

---

In 1964 moest het traject worden gewijzigd in verband met de aanleg van het Prinses Margrietkanaal. Er kon                                niet meer in Grou worden gestart. Daarvoor in de plaats kwam Earnewâld. Door de demping van een deel van de Schoterlandsche Compagnonsvaart was het verder niet mogelijk de route van Gorredijk naar Heerenveen via De Knipe te benutten. De schaatsers moesten in het vervolg vanaf Gorredijk dezelfde weg terug over Uilesprong, dan naar Haskerdijken en van daar uit naar Heerenveen. In 1985 vond weer een routeaanpassing plaats. Daardoor werd de startplaats Grou in ere hersteld.

Datum	Afstand	Deelnemers
Zaterdag 1 februari 1941	85	2.300
Dinsdag 20 januari 1942	85	5.400
Dinsdag 24 december 1946	85	3.842
Donderdag 4 februari 1954	85	4.627
Vrijdag 10 februari 1956	90	2.684
Maandag 21 januari 1985	80	1.000
Zaterdag 16 februari 1985	80	2.600
Donderdag 13 februari 1986	80	2.000
Vrijdag 16 januari 1987	80	1.400
Dinsdag 12 februari 1991	80	2.500
Vrijdag 3 januari 1997	80
Totaal		28.353
Gemiddeld		2.835

 

---

Jongste deelnemer
In 1941 ontvingen de 9-jarige Willem Overdiep uit Heerenveen, de 10 jarige Koop Bosscha uit Echten en de 11-jarige Ype Dorhout uit Amsterdam een paar Friese doorlopers van schaatsenfabriek Batavus uit

Heerenveen. Zij waren de jongste deelnemers aan de Zestiendorpentocht. Ype Dorhout (in de kranten van die dagen vaak Iepie genoemd) is de kleinzoon van een andere Ype Dorhout, die schaatsliteratuur haalde. In het standaardwerk ‘Van glis tot klapschaats’ staat deze ‘grote zware man’ geboekstaafd als vakkundig maker van schaatshouten. Hij was als zodanig actief in Wergea, Zwolle, Akkrum en Leeuwarden. Zijn ‘pakesizzer’ reed al op 17-jarige leeftijd in 1947 de Elfstedentocht.

Oudste deelnemer
Tijdens de eerste tocht in 1941 werd de heer Joh. Koopmans, hulptelegrambesteller uit Heerenveen,  bij de finish begroet als oudste deelnemer (77 jaar). Ook in 1942 was hij de oudste deelnemer. Voor zijn prestatie kreeg de 78-jarige een herinneringsplaquette van schaatsenfabriek Batavus uit Heerenveen. Bij de tocht in december 1946 was Koopmans niet meer van de partij.

---

Een inwoner van Lippenhuizen had bij de tocht in februari 1954 twee dagen nodig om van start naar finish te geraken. De jongeman in kwestie was tussen Hooidammmen en Earnewâld aan het eind van de donderdagmiddag zodanig vermoeid geraakt dat hij in die omgeving onderdak had gezocht (en gekregen). De volgende dag, vrijdag 5 februari, zette hij de tocht voort en reed vervolgens op zijn gemak naar huis. Daar was iedereen in rep en roer. Zijn ouders vermoedden dat hij een ongeluk had gehad. De politie in Gorredijk was al gealarmeerd, maar een speuractie had geen resultaat opgeleverd. Gevoelens van blijdschap overheersten toen de verloren gewaande zoon weer veilig thuis was.

 In 1980 werd een commissie aan het werk gezet die een nieuwe tocht moest ontwikkelen. Men gin er vanuit, dat de Zestiendorpentocht door de vele veranderingen in de vaarwegen niet meer in zijn oorspronkelijke opzet gereden zou kunnen worden. Door de slechte kwaliteit van het ijs werd in 1986 Grou buiten de route gelaten. Bij de editie in 1987 moest in Gorredijk in Hotel De Vries worden gestempeld. Het hotel was vanaf de Opsterlandse Compagnonsvaart slechts via een 50 m lang ‘klúntapijt’ te bereiken. Een aantal rijders vond het maar niks dat men een eind van het ijs moest. Het was ook tegen de afspraak in, maar de organisatie verdedigde het besluit met verwijzing naar het ‘roetkâlde waar’. Atje Keulen-Deelstra behoorde in dat jaar tot de deelnemers.

Medaille 1941	Medaille 1942
Medaille 1946	Kaartje die deelnemers moesten dragen 1946
Medaille 1954	Medaille 1956	Medaille 1985, 1987
Medaille 1986	Medaille 1991	Medaille 1997

De medaille van 1941 laat het wapen van Heerenveen zien met links een gebroken rad en een zwaard en rechts een boom van sinopel. IJ.C.H. en O. staat voor IJswegencentrales Heerenveen en Opsterland

De medailles van 1942, 1947, 1954 en 1956 tonen de wapens van de gemeenten Heerenveen (boven), Utingeradeel (midden), Opsterland (links), Idaarderadeel (onder) en Haskerland (rechts). Dan volgen een aantal jaren (1985, 1986, 1987 en 1991) medailles met gestileerde schaatsers. De medaille van 1997 is een replica van die van 1956 en toont weer de wapens van de vijf gemeenten die vroeger samenwerkten.

Zesgemeententocht

De Zesgemeententocht voerde door de zes gemeenten Haskerland, Doniawerstal, Sneek, Rauwerderhem, Idaarderadeel en Utingeradeel. Deze tocht, die maar tweemaal werd verreden, groeide niet uit tot een klassieker.

De eerste editie op zondag 19 februari 1956 was meteen zeer zwaar. Door hevige sneeuwval moest de tocht voortijdig worden gestaakt. Rijders en rijdsters die het stempel van Rauwerderhem hadden bemachtigd, kregen nog een medaille. Hoewel het ook voor de tweede tocht  op 26 december 1962 had gesneeuwd. wisten de organisatoren de banen op tijd sneeuwvrij te maken. Een van de deelnemers van deze tocht was de commissaris van de Koningin in Friesland, mr. H.P. Linthorst Homan.

Op de medaille van 1962 staan de letters U, H, D, S, R en I. Afkortingen  dus van de zes gemeenten: Utingeradeel, Haskerland, Doniawerstal, Sneek, Rauwerderhem en Idaarderadeel.

Mid-Frieslandtocht (Fr19b)

Organisatie: IJWC Utingeradeel

In januari 1970 kwam voor het eerst een Mid-Fryslântocht in beeld. De ijsverengingen van Tijnje en Aldeboarn kondigden begin januari die tocht aan voor 11 januari 1970. Door invallende dooi was men echter genoodzaakt de tocht 'tot nadere aankondiging' uit te stellen. Die nadere aankondiging liet twaalf jaar op zich wachten. In 1980 vreesde IJWC Utingeradeel, dat de bekende Zestiendorpentocht niet meer via de traditionele route verreden kon worden, omdat ingrijpende wijzigingen in de vaarwegen hadden plaatsgevonden (met name verbreding en verdieping van het Prinses Margrietkanaal). Voor IJWC Utingeradeel aanleiding twee nieuwe tochten op het programma te zetten: de Elfdorpentocht en de Mid-Frieslandtocht.

De eerste Mid-Frieslandtocht werd verreden in 1982 onder de naam Stertocht Mid-Friesland. De tocht verbond de dorpen Akkrum, Grou, De Veenhoop en Gorredijk en was ongeveer 50 km lang. De schaatsers konden Grou bereiken via een speciale brug over de vaargeul van het Prinses Margrietkanaal op het Pikmeer, ontworpen en gemaakt door mensen van IJWC Idaarderadeel. Op die manier konden de 1000 deelnemers dus ook een stempel halen ‘aan de overkant’. De brug bleef  enige dagen liggen en deed opnieuw dienst op zaterdag 16 januari 1982 bij de Princenhoftocht van IJWC Idaarderadeel.

De tocht van 1991 kende drie afstanden:  de gebruikelijke van 30 km; een route van 45 km die een lus maakte door het Princenhofgebied en één van 55 km die ook nog Haskerdijken aan deed.
De tochten van 1996 en 1997, die ongeveer 40 km lang waren, lieten de Princenhof links liggen.

Ronde van Terherne (Fr19e)

Organisatie: Poelencommissie Terherne

De Ronde van Terherne werd voor het eerst in 1979 verreden onder (toen nog) de naam Poelentocht Terhorne. In 1994 werd het definitief de Ronde van Terherne. In de organiserende Poelencommissie zitten mensen van IJsclub ‘Broederschap’ uit Terherne, de plaatselijke VVV en IJWC Utingeradeel. De route van deze tocht loopt al naar gelang de toestand van het ijs over de Terhornster- en de Terkaplesterpoelen.

Het aantal van 2.000 deelnemers bij de eerste Poelentocht viel de organisatoren enigszins tegen. Daarbij speelde hen parten, dat de Leeuwarder Courant per abuis de tocht al voor de zaterdag had aangekondigd. Bovendien was er gewaarschuwd voor stuifsneeuw (die kwam pas drie en een halve week later en legde het openbare leven in heel Friesland plat). Toch kondigden de organisatoren nog in 1979 een tweede Poelentocht aan 'wegens enorm succes'. Potentiële deelnemers werden ditmaal afgeschrikt door de harde oostenwind waardoor het aantal deelnemers slechts de helft van de eerste editie bedroeg… 

In het Terhernster dorpsblad ‘Brio’ liet ene Anders B. een gedicht afdrukken. Hij maakte daarin melding van de vele  commerciële opschriften op de sportkleding van de deelnemers aan de Poelentocht, terwijl hij er toch van uitging dat de schaatsers ongesponsord aan de tocht deelnamen.

“Wat was ’t een fraaie rijderij met sport van Morrema
Met Bolsward: Bleekers kapsalon en BV Bergsma.
Sint-Anna: shirt met NSU, kijk daar De Gouden Gids
En dealer Audi en VW op shirtje van vriend Ids.
Zo wordt de ijssport hier verkocht:
Onze amateurs in Poelentocht.
Transportbedrijf van Portena, Verzekering Holland,
Dan v.d. Heiden sanitair, de Leeuwarder Courant.
Ook Smit en Wester, Heerenveen, het Jouster sporthuis Glas.
Met Delta Loyd en Bar Old Inn, zo rinkelt vlot de kas.
Zo wordt de ijssport hier verkocht:
Onze amateurs in Poelentocht.
Met Piso Heeg en Honky Tonk en sportschoenen van Quick,
Met Hof van Holland, Rabobank en ’t Hoekje automatiek.
Café’s uit Tijnje en Oosterend en ijsmerk Holiday.
Fillair, De Instuif, Bulksilo’s, Kuperus’ Sportcafé.
Zo wordt de ijssport hier verkocht:
Onze amateurs in Poelentocht.
Batavus en Gazelle ook, Wytgaard: S. v.d. Meer,
Café’s als Parkzicht, dan nog Krist, o, wat een leuke sfeer.
Dan kleding Kruize, Zieleman, ook Friso, Luxen Sport,
Zo zien we dat ook op het ijs gezonde sport verwordt.
Ik voel mij niet zo erg verknocht
Aan d’amateurs in Poelentocht.
Us Krelis-koster, winliks fan Suwâld,
Birêdt de deaden, hwat libbet lit him kâld.
Dat ka of krie, mosk of swel,
Hwat oer it hof saeit paft er del.
En sa hat elk syn part oan Gods biwâld”.

---

De derde editie in 1980 boekte een aantal van 4.500 deelnemers, waardoor er zowel op de weg als op het ijs verkeersopstoppingen ontstonden. Op 18 januari 1987 werd voor de enige keer het Sneekermeer aangedaan.  Bij Goïngarijp ging men via de Lijkvaart, Scheensloot en Zijltjessloot naar Akmarijp en van daar over de Lange Sloot weer naar de Terkaplesterpoelen, zodat een ronde ontstond van 35 km. De editie op vrijdag 29 december 1995 was de eerste toertocht in die die winter. Tot de deelnemers behoorden Atje Keulen-Deelstra en Heerenveen-doelman Carlo L'Ami.
De Ronde van Terherne is een echte zondagstocht. Van de 13 edities zijn er acht op een zondag verreden.

Medaille 1979	Medaille 1979	Medaille 1980
Medaille 1986, 1987	Medaille 1994	Medaille 1995
Medaille 6-1-1996	Medaille 28-1-1996	Medaille 29-12-1996

Medaille 27-12-2010

Bornegotocht (Fr19b)

Organisatie: IJWC Utingeradeel

De Bornegotocht is de jongste loot aan de toertochtenboom van IJWC Utingeradeel. De route loopt van Terherne naar Akkrum en vervolgens via Aldeboarn over de Boorn naar de Hooivaart. Dan het ijs van De Deelen op en via Akkrumerrak en de Terkaplesterpoelen terug naar Terherne.

De eerste tocht werd bij dooiweer verreden, zodat er niet veel deelnemers waren. De tweede editie maakte met helder vriesweer veel goed.

Boarnster Kritetoertocht

Organisatie: IJsclub ’Oldeboorn’ en Watersport Vereniging ‘Aldeboarn’

De route voert vanaf Aldeboarn over de Boorn naar Akkrum. Van Akkrum gaat het via de Nesser Zijlroede en de Kromme Ee naar De Veenhoop en vervolgens naar Nij Beets en Uilesprong. Daarna over de Nieuwe Vaart naar Gorredijk en terug naar Uilesprong en tot slot over de Boorn naar Aldeboarn. Men kan 25 of 45 km rijden. In het laatste geval moet ook Gorredijk worden aangedaan.

In 1991 is geprobeerd een tocht binnendoor te houden naar De Veenhoop over de Zwette, Ruige Sloot, Botmeer, Hooisloot en de Vlierboschsloot, maar dat is niet gelukt.

Sterrit Boarnsterhim (Fr19c)

Organisatie: ijswegencentrales Idaarderadeel en Utingeradeel

Deze Sterrit kent een grote en een kleine variant door de gemeente Boarnsterhim. Hoewel de Zevendorpentocht van IJWC Idaarderadeel ook eenmaal als Boarnsterhimtocht werd aangekondigd, is de Sterrit Boarnsterhim de enige tocht die specifiek voor de toen nieuwe gemeente Boarnsterhim werd geprojecteerd. Deze sterrit werd eenmaal gereden en wel op zondag 2 maart 1986.

Fakkeltocht (Sfeertocht) Terherne

Organisatie van de tocht: ?

Samenvattend overzicht

*Schatting